Trên thế giới có đến 71 vùng đất khô cằn, ít sinh vật hay con người lai vãng. Chúng được gọi là hoang mạc. Trong số đó có nhiều hoang mạc đầy cát hay gọi là sa mạc. Khí hậu sa mạc rất khắc nghiệt cho sự sống. Việt Nam tuy không có những vùng sa mạc khô hạn nhưng cũng những vùng cát, đồi cát đẹp để chúng ta trải nghiệm một phần nào khi đi vào vùng đầy cát. Chắc các bạn có thể kể ngay đến đồi cát Mũi Né, Bàu Trắng Phan Thiết phải không?
Nội dung:
- Sa mạc là gì?
- Tiếng anh
- Khí hậu
- Tại sao ngày nóng đêm lạnh?
- Bán sa mạc là gì?
- Tại sao có nhiều cát
- Sa mạc nóng nhất thế giới
- Sa mạc có tuyết rơi không?
- Sa mạc lớn nhất thế giới
Sa mạc là gì?
Sa mạc là hoang mạt cát. Đó vùng đất cằn cỗi, không mưa, hoặc rất ít mưa với các đồi cát hoặc biển cát. Đây là một loại hoang mạc tiêu chuẩn điển hình nhất. Nhưng Hoang mạc không nhất thiết là sa mạc. Có những đất trơ trọi đá, hay phủ đầy băng tuyết nhưng khô cằn, ít mưa vẫn được gọi là hoang mạc.
Sa mạc tiếng anh
Tiếng Anh của Sa mạc là Desert. Nhưng Desert cũng có nghĩa là Hoang mạc. Tiếng Việt của chúng ta phân rõ tên gọi hai loại vùng đất này. Cho nên khi dùng có một số nhầm lẫn tranh cãi khi dịch thuật từ tiếng Anh sang như: Sahara có phải sa mạc lớn nhất thế giới hay không? Câu trả lời chính xác nằm ở sự phân định rạch ròi trong các khái niệm. Nếu các vùng đất đó chỉ có đá, hoặc các tường băng giá thì đó chỉ là các hoang mạc.
Khí hậu sa mạc
Phân loại theo nhiệt độ
Khí hậu sa mạc phân loại theo nhiệt độ được phân thành sa mạc nóng và sa mạc lạnh. Sự khác nhau của chúng nằm ở khung nhiệt độ của khí hậu. Sự khác biệt của nhiệt độ khí hậu vùng sa mạc là do vị trí địa lý, độ cao khác nhau.
Những vùng đất có nhiệt độ khí hậu sa mạc nóng rất khô hạn và được gọi là khí hậu BWh theo phân loại khí hậu Koppen. Nhiệt độ của những vùng đất này có thể lên đến 40 °C – 42 °C ban ngày. Cá biệt như Turfan nhiệt độ có thể lên đến 82,3 °C. Nhiệt độ ban đêm vào mùa đông có thể xuống đến độ âm. Vì vậy thỉnh thoảng có hiện tượng tuyết phủ. Có thể kể đến một số tên quen thuộc như như: Sahara, Arabia, Syria, Kalahari, phần lớn Iran, phần lớn nước Australia (Úc), vùng Trung Nam Pakistan, vùng Tây Nam Hoa Kỳ, vùng Tây Bắc Ấn Độ, Bắc Mexico.
Tuy vậy, một số sa mạc nằm ở vùng khí hậu ôn đới, hoặc vùng cao có nhiệt độ thấp. Do đặc điểm lạnh nên được gọi là sa mạc lạnh. Nhiệt độ ở đây vào mùa hè có thể vẫn nóng, hơi nóng. Vào mùa đông, ban đêm, nhiệt độ có thể xuống sâu dưới nhiệt độ đóng băng. Khí hậu này gọi là khí hậu BWk. Chúng ta có thể kể đến một số tên là: Gobi ở Mông Cổ, Kyzil Kum, Taklamakan, một phần của hoang mạc Great Basin Tây nước Mỹ.
Phân loại theo lượng mưa
Cách phân loại cơ bản nhất là căn cứ theo lượng mưa. Khí hậu sa mạc phân loại theo lượng mưa gồm có các loại: Sa mạc siêu khô cằn, sa mạc khô cằn và bán sa mạc.
Sa mạc siêu khô cằn có lượng mưa thấp hơn 25 mm/năm ( 1 in/năm ). Các vùng đất siêu khô hạn này suốt 12 tháng trong năm không có mưa. Thuộc loại cằn cỗi nhất không có sự sống. Ở đây thường gió mạnh, trời hầu như quang không mây. Sự biến thiên nhiệt độ ở những vùng siêu khô hạn này rất lớn.
Sa mạc khô cằn có lượng mưa từ 25 mm/năm đến dưới 250 mm/năm (10 in/năm). Vùng đất khô hạn vẫn tồn tại một số thực vật họ xương rồng và một vài loài động vật có thể ẩn sâu dưới hang vào ban ngày. Các loại động vật như là chuột sa mạc, thằn lằn quỷ gai, cáo tai to, sóc đất Châu Phi v.v….
Bán sa mạc có lượng mưa trên 250 mm/năm. Ở đây các thảm thực vật như đồng cỏ khô bắt đầu xuất hiện. Tồn tại các ốc đảo. Hệ sinh vật đa dạng hơn. Trời có mây và mưa.
Tại sao sa mạc ngày nóng đêm lạnh?
Đặc điểm ngày nóng, đêm lạnh là đặc trưng của những vùng khô hạn đầy cát này. Ban ngày nhiệt độ có thể lên đến 40 °C – 42 °C. Ban đêm thì nhiệt độ lại rớt rất nhanh. Thậm chí có thể xuống độ âm gây ra hiện tượng tuyết hiếm gặp.
Sa mạc ngày nóng đêm lạnh là do khả năng bức xạ nhiệt tốt của bầu trời quang và khô.
Độ ẩm trong không khí thường đóng vai trò như cái bẫy nhiệt. Độ ẩm không khí cao thì bức xạ nhiệt từ mặt trời sẽ bị ngăn cản lại nhiều hơn vào ban ngày. Nghĩa là ban ngày sẽ mát hơn. Tình huống ở đây là ngược lại. Các vùng đất khô cằn này có độ ẩm rất thấp, bầy trời quang không mây. Nên bức xạ mặt trời được truyền tải rất tốt đến mặt đất nên ban ngày nhiệt độ mặt đất khá cao. Đến đêm nhiệt được bức xạ ngược lại từ mặt đất vào không gian. Quá trình bức xạ nhiệt tốt dẫn đến nhiệt mặt đất mất nhanh vào ban đêm. Đó là lý do tại sao ban đêm lại lạnh.
Bán sa mạc là gì?
Bán sa mạc là khi chúng ta đang nói đến các sa mạc bán khô cằn. Tiêu chuẩn cơ bản đầu tiên của vùng đất này là có lượng mưa từ 250 mm/năm – 500 mm/năm. Đây là lượng mưa gấp đôi thông thường. Lượng mưa nhiều hơn, độ ẩm tốt hơn giúp thực vật và một số sinh vật xuất hiện. Các vùng đất này có thảm thực vật, thảm cỏ và sinh vật phong phú hơn. Các thành phố của con người cũng xuất hiện ở đây.
Tại sao sa mạc có nhiều cát?
Sa mạc có nhiều cát bởi vì sự phong hóa của đá. Các lớp đá ngầm nằm dưới mặt đất hoặc các dãy núi đá chịu sự phong hóa vỡ vụn thành các viên đá nhỏ hơn. Các viên đá này lại tiếp tục chịu tác động phong hóa vỡ vụn thành cát. Các cơn gió mạnh đưa chúng đi xa, cuối cùng tạo thành các cồn cát và biển cát.
Kích thước hạt cát nhỏ nhất không còn chịu sự tác động của phong hóa là 500µ. Có 2 dạng phong hóa là phong hóa cơ học và phong hóa hóa học.
Phong hóa cơ học
Quá trình phong hóa cơ học xảy ra bởi sự biến động biên độ lớn của nhiệt. Do bầu trời trong, độ ẩm thấp, nên ban ngày lớp đá bề mặt hấp thu một lượng nhiệt lớn từ mặt trời. Chúng có khuynh hướng giãn nở ra. Đến đêm lượng nhiệt của lớp đá bề mặt lại mất đi nhanh chóng do đặc tính trời quang. Chúng lại có khuynh hướng co lại. Quá trình co giãn liên tục gây vỡ vụn lớp đá bề mặt. Lớp đá này trôi xuống và tiếp tục quá trình vỡ vụn.
Đôi khi quá trình phong hóa cơ học diễn ra bởi lớp đá chịu áp suất cao khi ở dưới mặt đất. Khi chúng lộ ra ở mặt đất, sự thay đổi áp lực khiến lớp đá bề mặt vỡ vụn ngay lập tức.
Phong hóa hóa học
Quá trình phong hóa hóa học xảy ra bởi hơi nước trong không khí. Hơi nước làm bục, nát bề mặt đá. Các tinh thể muối kết tinh tiếp tục đẩy rời các hạt đá theo cách bóc vỏ. Quá trình này có thể mài rỗng các núi đá từ bên trong, hình thành các hang động.
Sa mạc nóng nhất thế giới
Một số bài viết cho rằng Sahara là nơi nóng nhất. Thực ra Sahara có nhiệt độ mùa hè ban ngày có thể đạt kỷ lục 57,7 °C. Nhiệt độ bình thường được ghi nhận vào ngày hè là 35 °C – 37 °C. Có nhiều sa mạc nóng có nhiệt độ cao hơn Saraha nhiều. Như Sonoran giáp Mỹ và Mexico, còn được mệnh danh là thung lũng chết.
Sa mạc nóng nhất thế giới hiện được ghi nhận cho sa mạc Lut ở Iran. Nơi nhiệt độ bề mặt ghi nhận vào mùa hè ban ngày từ 70,7 °C – 80,8 °C. Lut nằm giữa một dãy núi, đây được cho là lý do khiến ở đây nhận được lượng nhiệt to lớn.
Sa mạc có tuyết rơi không?
Các sa mạc lạnh như Gobi, Namib, Turkestan thường được bao phủ bởi tuyết. Gobi nằm ở vùng cao ở Nam Mông Cổ và Bắc, Tây Bắc Trung Quốc. Namib nằm ở Nam Châu Phi. Turkestan thì nằm ở trung tâm Châu Á, nơi cư ngụ của người Thổ Nhĩ Kỳ.
Tuy nhiên một số sa mạc nóng như Sahara nổi tiếng vẫn có thể có hiện tượng tuyết rơi vào một số thời điểm lạnh nhất trong năm. Sahara vào thời điểm tháng 1 hàng năm thỉnh thoảng sau một đêm nhiệt độ xuống thấp hơn nhiệt độ đóng băng. Dẫn đến hiện tượng tuyết phủ. Tuyết thường tan một ngày sau đó.
Sa mạc lớn nhất thế giới
Sa mạc lớn nhất thế giới là Sahara. Có thể ở đâu đó các bạn nhận được câu trả lời là Châu Nam Cực. Nguyên văn câu tiếng Anh sẽ là “Largest desert in the World is Antarctica”.
Châu Nam Cực là hoang mạc Cực. Một loại hoang mạng lạnh đặc biệt. Hơn 98% Nam Cực là tường Băng. Do vậy Nam Cực không phải là sa mạc.
Sa mạc nóng lớn nhất được thừa nhận là Sahara với diện tích 9,4 triệu km2. Nam cực là hoang mạc cực lớn nhất thế giới với diện tích 14,2 triệu km2.
